Muzyka Reformacji – dr Tomasz Mańko

„Muzyce wyznaczam najwyższe miejsce i najwyższe zaszczyty-tuż za teologią. Nie zmieniłbym tej odrobiny wiedzy o muzyce na żadne wspaniałości”.

„Muzyka to czysty, wspaniały dar Boży (…). Doświadczenie uczy, że obok Słowa Bożego jedynie muzyka zasługuje, by ją wychwalać jako panią i szafarkę uczuć ludzkich serc”.  – Marcin Luter

Te wypowiedzi wyjaśnić mogą, dlaczego muzyka zajmuje w nabożeństwie protestanckim tak istotne miejsce. Reformacja oddaje Słowo Boże na powrót w ręce wiernych, ale także wyzwala ich z bierności w kościele. Muzyka zajmuje w nabożeństwie reformacyjnym istotne miejsce. W okresie  przed reformacyjnym lud był praktycznie wyłączony ze śpiewu. Od czasu reformy papieża Grzegorza Wielkiego pieśni religijne w Kościele podczas nabożeństw były wykonywane przez księży i schole w języku łacińskim, zaś wierni w tym nie uczestniczyli. Wraz z reformacją i z tym związaną w Kościołach reformą liturgii oraz używaniem języka narodowego, zaczęto zadawać pytanie: a co z muzyką w Kościele? Reformacja odkryła na nowo rolę muzyki traktując ją jako doskonałe narzędzie do propagowania biblijnych treści oraz prawd wiary. „Kto śpiewa, dwa razy się modli”- napisał Augustyn z Hippony, jeden z Ojców Kościoła, dlatego też w myśl augustiańskiej zasady, reformacyjna pieśń staje się także formą kontaktu wiernych z Bogiem.

Źródłem melodii dla pieśni reformacyjnych były m.in. melodie świeckie i ludowe, do których pisano nowe, religijne teksty. Celem było wykorzystanie melodii znanych ludowi, a jednocześnie wykorzenienie ich świeckich, miłosnych, często sprośnych tekstów na rzecz pobożnej poezji. Powstawały też nowe pieśni, a ich autorami byli znani muzycy i poeci. Marcin Luter opracowywał w języku niemieckim hymny, jest autorem licznych melodii i tekstów, z hymnem „Warownych grodem jest nasz Bóg” na czele. Wiele jego pieśni stanowi wykładnie podstawowych prawd wiary, takich jak dziesięć przykazań, wyznanie wiary czy opracowanie tekstów biblijnych i psalmów.  Okres rozkwitu nowych luterańskich pieśni przypada na XVII wiek, jest to jednocześnie czas zwrócenia się poezji niemieckiej ku religii. Owocem tego były pieśni będące arcydziełami zarówno pod względem melodii, jak i tekstu, stanowiące głębokie teologiczne, osobiste wyznanie podmiotu lirycznego. Znani autorzy z tego okresu to m.in. Johann Rist, który napisał 658 pieśni, Johann Heermann oraz Paul Gerhardt, którego wielbicielem był J. S. Bach. Powstaje też wiele melodii chorałowych; na tym polu odznaczył się m.in. Johann Crüger. Napisał także znane w Polsce pieśni jak „Jezu , ma radości”, „przywdziej duszo strój odświętny” czy „dziękujmy Bogu wraz”.

Jan Kalwin jest autorem „Psałterza” wydanego drukiem w 1562 roku w Genewie, stąd nazwa „Psałterz genewski”, który zawierał zaopatrzoną w melodie przetłumaczoną na język francuski Księgę Psalmów (150 psalmów) oraz dwie kantyki: starotestamentowy z Księgi Exodus 20, 2-17 oraz nowotestamentowy kantyk Symeona (Łk. 2,29-32). Zbiór ten powstał na potrzeby Kościoła reformowanego, który dopiero co wypracował formy swego nabożeństwa i odczuwał brak pieśni we własnym języku. Zbiór ten został przetłumaczony na wiele języków świata, zagościł na stałe w wielu Kościołach reformowanych świata. Jan Kalwin stał na przekonaniu, że psalmy są  pieśniami, które powinny być śpiewane w Kościele. Uważał, że w psalmach są oddane wszystkie uczucia człowieka: radość, smutek, ból i cierpienie, one niosą pociechę duszy, dając wyraz radości i szczęścia. Dla niego psalmy były czymś więcej niż tylko słowami modlitwy, one były Słowem Bożym i słowem wielbiącym Boga. Dlatego też psalmy stały się ważną częścią nabożeństwa ewangelicyzmu reformowanego, ponieważ służyły wielbieniu Boga i nie przeszkadzały w skupieniu nad Słowem Bożym. Podczas liturgii nabożeństw śpiewano je w całości. Kalwin był zwolennikiem śpiewu jednogłosowego podczas nabożeństwa bowiem sądził, że muzyka ma pełnić rolę służebną wobec Bożego Słowa i nie może go przesłaniać swą formą. Jednakże kompozytorzy późnego renesansu tworzyli do „Psałterza genewskiego” muzykę polifoniczną. Psałterz genewski przywędrował z Niemiec wraz z kolonistami wyznania ewangelickiego do Polski.

Pieśń reformacyjna rozwijała się w Polsce. Początkowo pieśni wykonywane były w zborach przez wiernych jednogłoskowo, bez wsparcia chórów czy też organów, później zaczęto wykorzystywać w tym celu chór, tworząc wielogłosowe opracowania chorałów z melodią chorałową w partii tenoru. Nasza ojczysta poezja i muzyka renesansowa rozsławiła pieśni ewangelików reformowanych: Wacława z Szamotuł, Cypriana Bazylika i Mikołaja Reja.

Wacław z Szamotuł (ur. ok. 1525 r.)

był człowiekiem renesansu: pasjonatem prawa, matematyki, poetą, kompozytorem, studentem pism filozoficznych Arystotelesa. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich kompozytorów epoki odrodzenia. Studiował w poznańskim Lubranscianum oraz w Akademii Krakowskiej. Od maja 1547 r. do listopada 1555 r. był zatrudniony jako compositor cantus króla Zygmunta Augusta. W tym czasie pisał duże dzieła religijne. Był związany ze środowiskami ewangelickimi, nawiązując przyjaźń z kompozytorem Cyprianem Bazylikiem oraz poetą Andrzejem Trzecieskim. Od listopada 1555 roku do śmierci pracował w kapeli dworskiej księcia Mikołaja Radziwiłła zwanego „Czarnym”. Największa grupa kompozycji Wacława z Szamotuł to czterogłosowe opracowania tekstów religijnych pieśni reformacyjnych, co stanowi odbicie ideałów reformacji w muzyce. Autorami jego pieśni są m.in. Mikołaj Rej i Andrzej Trzecieski. Wacław z Szamotuł najpierw komponował msze i officja wielogłosowe, zaś potem od 1557 aż do swoje śmierci zmienił styl kompozytorski tworząc pieśni do kancjonałów. Oprócz działalności kompozytorskiej Wacław z Szamotuł zajmował się poezją. Jest autorem wiersza rekomendacyjnego do „Kroniki wszystkiego świata” Marcina Bielskiego, wydanego w 1551 oraz dedykacji królowi Zygmuntowi Augustowi, w formie długiego poematu łacińskiego „Carmen nuncupatorum”, zamieszczonej w Lamentacjach z 1553.

Niektóre jego kompozycje:

Quatuor parium vocum Lamentationes Hieremiae Prophetae, tempore quadragesimali in templis cantari solitae, numeris musicis redditae a Venceslao Samotulino, Polono, Serenissimi Regis Poloniae Sigismundi Augusti musico Quibus adiunctae sunt Exclamationes Passionum. Tristium Liber Primus. Cracoviae Lazarus Andreae excudebat M.D.L. III; zachował się tylko głos tenorowy lamentacji i pasji – Bayerische Staatsbibliothek w Monachium oraz głos cantus – Bischöfliche Zentralbibliothek w Ratyzbonie; In Te Domine speravi, motet 4-głosowy; pierwsza polska kompozycja wydana za granicą – w antologii utworów najwybitniejszych europejskich kompozytorów XVI w. w Norymberdze w 1554; Ego sum pastor bonus, motet 4-głosowy- wydany został w antologii utworów najwybitniejszych europejskich kompozytorów XVI w. w Norymberdze w 1564; Christe qui lux es et dies, przekład Mikołaja Reja: Kryste, dniu naszej światłości, pieśń 4-głosowa, oznaczona monogramem V. S.; zachowana w Kancjonale puławskim; Psalm LXXXV: Nakłoń, Panie ku mnie ucho Twoje, pieśń 4-głosowa, przekład tekstu Mikołaja Reja; wydana była w Krakowie u Łazarza Andrysowicza oraz w innej zachowanej fragmentarycznie edycji, wchodzącej w skład Kancjonału zamojskiego; Benedictio mensae: Quae nunc sumemus, melodia jednogłosowa oznaczona monogramem V. S. i ukazała się w drugiej edycji Kancjonału Seklucjana, wydanego w Królewcu w 1559 u Jana Daubmanna; Nunc scio vere, motet 4-głosowy na uroczystość św. Piotra i Pawła, opracowanie organowe znajduje się w tabulaturze organowej zwanej Zamkową z ok. 1590, zaginionej, zachowanej w kopii mikrofilmowej; Pieśń o narodzeniu Pańskim: Pochwalmyż wszyscy społem, pieśń 4-głosowa do słów Jakuba z Iłży, oznaczona monogramem V. S.; zachowana w Kancjonale puławskim; Psalm I: Błogosławiony człowiek, pieśń 4-głosowa, przekład tekstu Andrzeja Trzecieskiego, oznaczona monogramem V. S., wydana była trzykrotnie w Krakowie u Łazarza Andrysowicza i Mateusza Siebeneichera; Psalm XIV: I któż będzie przemieszkawał, pieśń 4-głosowa, przekład tekstu Andrzeja Trzecieskiego, wydana została w Krakowie u Łazarza Andrysowicza.

Cyprian Bazylik z Sieradza (ok. 1535- 1600)

był sieradzkim mieszczaninem, synem Macieja. W półroczu 1550/1551 immatrykulował się w Akademii Krakowskiej, tworzył utwory poetyckie i muzyczne, był silnie związany z reformacją, a jego pieśni są wspaniałym przykładem polskojęzycznej reformacyjnej twórczości religijnej XVI wieku. Dzięki poparciu Mikołaja Radziwiłła Czarnego otrzymał posadę w kancelarii Zygmunta Augusta w Wilnie. Od 1558 r. przebywał na Litwie, gdzie został muzykiem i rymotwórcą na dworze Mikołaja Radziwiłła Czarnego (razem z przebywającym już tam Wacławem z Szamotuł). Był kancelistą, drukarzem i tłumaczem wydawnictw kalwińskich. W latach 1569-1570 był właścicielem poradziwiłłowskiej drukarni w Brześciu. Pozostawił po sobie liczne poezje okolicznościowe. Przetłumaczył także na język polski m.in. 4 z pięciu ksiąg łacińskiego dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego De Republica emendanda (De moribus, De legibus, De bello, De schola i wydał je pod polskim tytułem O poprawie Rzeczypospolitej: O obyczajach, O statucie, O wojnie, O szkole; Łosk 1577 (nie przełożył księgi De Ecclesia – O Kościele). Jako pisarz odznaczał się znakomitym opanowaniem polszczyzny. Cyprian Bazylik był też autorem muzyki do reformacyjnych pieśni religijnych. Jego dzieła zachowały się w kancjonałach puławskim i zamojskim, gromadzącym religijną muzykę dworską. Wspólnie z Wacławem z Szamotuł opracował dwuczęściowy kancjonał kalwiński „Pieśni chwał Boskich”, wydany w roku 1558 w Brześciu Litewskim przez Jana Zarębę. Był to pierwszy kancjonał reformowany wydany w języku polskim.

Pieśni reformowane nie miały charakteru liturgicznego, a jedynie nabożny. W zborach dopuszczano wykonywanie muzyki jednogłosowej, śpiewanej przez cały zbór. Podobnie jak w przypadku do  „Psałterza genewskiego”- powstały liczne wielogłosowe utwory, przeznaczone do muzykowania domowego, śpiewane przez muzyków zawodowych, członków rodziny i gości ku ożywieniu duchowemu. Pieśni z kancjonału Zaręby były wykonywane przez wykształcone muzycznie chóry męsko-chłopięce, śpiewano je na corocznych synodach kościelnych w Pińczowie. Przedrukowywane w protestanckich kancjonałach Seklucjana, Andrysiewicza, Artomisza i innych, stały się szybko popularne i dotrwały do naszych czasów.

Mikołaj Rej[1] przełożył na piękny poetycki język polski psalmy, a Wacław z Szamotuł napisał do nich muzykę. I tak powstały śpiewane do dziś :”Nakłoń Panie ku mnie ucho Twoje” (Psalm LXXXV), „Błogosławiony człowiek” (Psalm I), czy „Alleluja. Chwalcie Pana Boga” (Psalm CXVI). Na podkreślenie wypada stwierdzić, że w okresie tym nie było wtedy żadnego polskiego przekładu całej Biblii z języków oryginalnych. Pierwszy z nich, Biblia Brzeska, została wydana w roku 1563, wydana dzięki staraniu księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, który sfinansował tłumaczenie i wydanie. Oprócz wymienionych twórców i ich dzieł wypada także wymienić „Psałterz Dawida” Jakuba Lubelczyka (1558), „Kancjonał Pieśni chwał Boskich” Jana Zaręby (1558), Kancjonał pt. „Pieśni duchowne człowieka” (1559) Bartłomieja Groickiego. Pierwszy kancjonał, czyli zbiór pieśni religijnych w języku polskim „Pieśni duchowne, a nabożne” został opracowany przez Jana Seklucjana i ukazał się w 1547 roku w Królewcu i zawierał 35 pieśni. Trzecie wydanie tego kancjonału zatytułowanego „Pieśni chrześcijańskie dawniejsze i nowe…” ukazało się w Królewcu w 1559 r. i zawierało 92 pieśni. Część z nich pochodziła z opublikowanego kancjonały Piotra Zaręby „Pieśni chwał boskich” (Brześć 1558), przeznaczonego dla zborów reformowanych na Litwie.

Ogromne zasługi w zebraniu, a także pomnożeniu zasobów polskiej pieśni religijnej ma Piotr Artomiusz. ur. 26 lipca 1552 w Grodzisku Wielkopolskim, zm. 2 sierpnia 1609 w Toruniu) – W 1577 r. studiował na uniwersytecie w Wittenberdze, a rok później objął funkcję kaznodziei ewangelickiego w Warszawie, którą sprawował do 1581 r. Następnie został duszpasterzem w Kryłowie (woj. bełskie), a w 1585 r. seniorem dystryktu bełskiego. Od 1586 r. do śmierci w 1609 r. pełnił funkcję polskiego kaznodziei w kościołach NMP i św. Jerzego w Toruniu. Był znanym toruńskim teologiem i kaznodzieją lutearańskim, pisarzem religijnym posługującym się polszczyzną renesansową oraz pedagogiem związanym z Gimnazjum Akademickim w Toruniu. Pisał liczne panegiryki, kazania, utwory religijne, pieśni kościelne. Najważniejszym jego dziełem był kancjonał  w języku polskim wydany w Toruniu w roku 1587 r., zatytułowany „Cantional albo Pieśni Duchowne z Pisma Ś. ku czci a chwale P. Bogu sporządzone”, zawierający 318 tekstów pieśni. Na repertuar kancjonału Artomiusza składały się średniowieczne kompozycje religijne; oraz świeckie- polskie, niemieckie, czeskie, łacińskie, a także francuskie i niederlandzkie; również tłumaczenia i parafrazy niemieckich pieśni, w tym autorstwa Lutra i znaczących kompozytorów tego okresu. Kancjonał zawiera także wiele tekstów polskich oryginalnie pisanych do melodii niemieckich i łacińskich, również jego autorstwa oraz m.in. Jana Kochanowskiego. Była to pierwsza w dziejach polskiego protestantyzmu próba zebrania i uporządkowania liczącego zaledwie kilka dziesięcioleci, lecz bardzo już obfitego dorobku literackiego w dziedzinie pieśni religijnej. Coraz to nowe edycje kancjonałów skłoniły Artomiusza do opracowania powiększonej wersji śpiewnika, opublikowanej w 1596 r. jako „Kancyjonał to jest pieśni chrześcijańskie..”. Następne wydanie kancjonału ujrzało światło dzienne w 1601 r. i zawierało 333 pieśni.

Najstarsze z tworzących Artomiuszowy kancjonał pieśni to teksty wywodzące się z zasobu polskich pieśni średniowiecznych. Są to utwory: „LXXXVI. Przez twoje święte zmartwychwstanie”, „XCVIII. Krystus zmartwychwstał jest”, „LXXXVIII. Krystus Pan dzisia zmartwychwstał” („Surrexit Christus hodie”) i „XCIX. Wesoły nam dzień nastał”. Z okresu przedreformacyjnego pochodzą także: „XLVII. Kiedy król Herod królował” oraz „XXVII. Z Bożego narodzenia weselą się anieli”. Ogromną większość tekstów umieszczono w kancjonale anonimowo. Wyjątkiem są 32 psalmy w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego (1530-1584), tworzące „Przydatek psalmów”. Twórczość Artomiusza odegrała znaczą rolę w dziejach ewangelickiego piśmiennictwa religijnego i muzyki staropolskiej. W ramach prac nad podręcznikami dla toruńskiego gimnazjum wydał w 1591 słownik łacińsko-niemiecki-polski zatytułowany Nomenclator selectissimas rerum appelationes tribus linguis Latina, Germanica, Polonica explicatas indicans in usum scholarum Borussiacarum et Polonorum, który był przeróbką łacińsko-niemieckiego słownika Johanna Bibera.

Piotr Artomiusz

W roku 1563 w Nieświeżu został opublikowany Kancjonał nieświeski wraz wraz z katechizmem jako „Katechizm albo krótkie w jedno miejsce zebranie wiary…” , zawierający 54 psalmy i 110 pieśni, i  został opracowany przez duchownych skłaniających się ku arianizmowi. Zbory reformowane w małopolsce miały swoje własne śpiewniki: „Pieśni nowo wybrane…” Ignacego Oliwińskiego, wydane w Krakowie w 1558 r., oraz „Pieśni duchowne…” Bartłomieja Groickiego, opublikowane tamże w 1559 r. Bracia czescy używali „Cantional albo pieśni duchowne …”(Kraków 1569), zawierający 434 pieśni, będący powiększoną wersją śpiewnika „Cantional albo księgi chwał boskich…”, przełożonego z języka czeskiego przez Walentego z Brzozowa i wydanego w Królewcu w 1554 r. W 1580 r. wydano w Krakowie „Melodie na psałterz polski…”, zawierające 150 psalmów w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego z melodiami Mikołaja Gomułki. Wprawdzie publikacja ta nie miała charakteru wyznaniowego, podobnie jak liczne przedruki psalmów Kochanowskiego w następnych latach. Wzbudziły one jednak wielkie zainteresowanie w środowisku protestanckim. W 1594 r. ukazała się w Wilnie reedycja tzw. „Kancjonału nieświeskiego”, opracowana przez Stanisława Sudrowiusa, zatytułowana „Katechizm albo krótkie w jedno miejsce zebranie wiary…”, wznowiona w 1598 i 1600 r. W tym samym czasie Krzysztof Kraiński przygotował „Katechizm z pieśniami…”, wydany w Krakowie w 1596 i ponownie w 1598 r. Tak więc ewangelicy odegrali ważną rolę w dziejach muzyki polskiej.

Muzyka stojąca za teologią, dawała protestantom sposobność pielęgnowania tego bogatego dziedzictwa muzycznego poprzez aktywne uczestnictwo w śpiewie podczas nabożeństw. Jubileusz 500-lecia Reformacji zachęcić nas może do sięgnięcia do tych pieśni, autorstwa Lutra i jemu współczesnych oraz pieśni XVII-wiecznych, a które stanowią kanon pieśni ewangelickiej. Pieśni te są wyrazem rozwoju i bogactwa kultury polskiej tego okresu, poprzez które możemy zetknąć się z pięknymi, głębokimi teologicznie tekstami, stanowiącymi nierzadko arcydzieła poezji renesansowej i barokowej, a którym towarzyszą kunsztowne i ciekawe pod względem muzycznym melodie. Nauka i śpiewanie tych pieśni jest wspaniałą okazją do poznania protestanckiego wkładu do dziedzictwa kulturowego w Polsce, poznania jego duchowego bogactwa treści i stylu, a także pogłębiania wiedzy oraz umiejętności muzycznych.

Opracował: dr Tomasz Mańko

Bibliografia:

1. Jóźwiak Ewa., Psalm jako pieśń Kościoła. Rola muzyki według Jana Kalwina [w:] Człowiek z Noyon, o Janie Kalwinie na łamach „Jednoty”, Warszawa 2009, s. 93-98.
2. Kosińska Małgorzata, Wacław z Szamotuł, Culture.pl, grudzień 2006, http://culture.pl/pl/tworca/waclaw-z-szamotul (dostęp dn. 16.04.2017r.).
3. Kot Stanisław., Cyprjan Bazylik [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 1. Kraków:Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 374–375. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989.
4. Lewandowska -Zanni Natalia, Muzyka Reformacji [w:] Informator Luteranów Lubelskich, Nr 9 październik-listopad 2014, s.6-8.
5. Encyklopedia popularna PWN,
6. Sipayłło Maria, Piotr Artomiusz [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 168–169. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989. ​

Niniejszy artykuł publikuje się w związku z realizacją przez Zbór Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w Radzyniu Podlaskim projektu „Ocalić od zapomnienia – Szlakiem kulturowego dziedzictwa protestanckiego na ziemi radzyńskiej”, którego zadaniem jest m.in. propagowanie wiedzy historycznej odnoszącej się do Reformacji w Polsce oraz popularyzację protestanckiego dziedzictwa i dorobku kulturowego.

Zadanie jest współfinansowane przez Powiat Radzyński

Patronat Honorowy nad projektem „Ocalić od zapomnienia-szlakiem kulturowego dziedzictwa protestanckiego na ziemi radzyńskiej” sprawuje Alians Ewangeliczny w RP.
Patronat medialny sprawuje Radio Chrześcijanin.

[1]Biblioteka Narodowa w Warszawie, z okazji Roku Rejowskiego 2005, w 500. rocznicę urodzin Poety, wydała pozycję książkową „Pieśni Mikołaja Reja”, na którą składa się bogata edycja wszystkich jego pieśni. Wczesne wydania utworów, stanowiące podstawę edycji, są przechowywane w zbiorach Biblioteki Narodowej, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich oraz Fundacji XX Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie. Wśród zamieszczonych utworów znajdują się trzy psalmy związane z „Psałterzem Dawidów” oraz osiem pieśni autorstwa Reja lub jemu przypisywanych. Publikację urozmaicają reprodukcje wybranych stron unikatowych oryginałów. Edycja pieśni Reja ma również walor praktyczny – zawarta w niej uwspółcześniona wersja oryginalnego zapisu nutowego może być wykorzystywana przez zespoły chóralne. Publikacja powstała z inicjatywy Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.